ስርዓተ-ዓመታት ያታዊ ዓውደግዜ ኢቲዮ-ኤሪትራ

ዓውደግዜ ግእዝ ርብዒታዊ ዑደት ዓመታት ኣለዎ። ኣርባዕቲአን ዓመታት ከኣ ብኣስማት ወንጌላውያን መጽሓፍ ቅዱስ ዝተሰምያ ኢየን: ማቲዎስ፡ ማርቆስ፡ ሉቃስ ከምኡ’ውን የውሃንስ።¹ ወንጌላውያን መጽሓፍ ቅዱስ ሓለቓታት ናይተን ዝስመዩለን ዓመታት ኢዮም ዝቑጸሩ። ስለዝዀነ ድማ ኢዩ ቀደም፡ ንሓደ ኤሪዮጲያዊ መዓስ ከምዝተወልደ ወይውን ሓደ ፍጻሜ መዓስ ከምዘጋጠመ እንተሓቲትካዮ፡ ኣብክንዲ ቁጽሪ ናይ’ታ ዓመት ዝነግረካ፡ ስም ሓለቓ ወይ ወንጌላዊ ናይ’ታ ክጠቕሳ ዝደለየ ዓመት ዝነግረካ ዝነበረ።²

ያታዊ ኤሪ-ኢቲዮጲያዊ ዓመት 365 መዓልታትን 6 ሰዓታትን ዝሓዘ ኢዩ። እተን ንቡራት ኣዋርሕ 12 ኰይነን፡ ነፍሲወከፈን 30 መዓልታት ዘለወን ኢየን። እታ 12 ወርሒ ምስተፈጸመት፡ ሓደ ፍሉይ ኣብ ንቡራት ዓመታት 5 መዓልታት ዝሓዘ፡ ኣብ ዓመተ ዝላ ግና 6 መዓልታት ዘለዎ፡ ጳጉሜን ተባሂሉ ዝጽዋዕ ዘይንቡር ወርሒ ይስዕብ። “ጳጉሜን” ዝብል ኣሰማምያ ካብ “እጳጎሜኒ” ዝብል ናይ ግሪኽ ቃል ዝተወስደ ኰይኑ፡ ሕሳብ ንምምላእ ዝተወሰኻ ወይ ዝኣተዋ መዓልታት ድማ የመልክት።³

ዓመተ ሉቃስ ዓመተ ዝላ ኢያ (ኣብክንዲ 365 መዓልታት፡ 366 መዓልታት ዝሓዘት ኢያ)።⁴ እንተዀነ ግና ዓመተ ዝላ ዘይከም ግሪጎሪያዊ ዓውደግዜ ብኣርባዕተ እትርባሕ ዓመት ኣይኰነትን። ኣብክንድኡ ቀቅድሚ እታ ብኣርባዕተ እትርባሕ ዓመት ትመጽእ። ንኣብነት፡ 2011ን 2015ን ዓመተ-ምህረታት ዓመተ ዝላ ነይረን።

ዋላ’ኳ መጽሓፍ ሄኖክ በታ በተክርስትያን ሃገር ዝነበረት በተክርስትያን ተዋህዶ ከም ኣካል መጽሓፍ ቅዱስ ዝቑጸር እንተዀነ፡⁵ ያታዊ ዓውደግዜ ኤሪ-ኢቲዮጲያ ወርሓዊ ዘይኰነስ ጸሓያዊ ኢዩ። እዚ ከኣ ምስ መጽሓፍ ሄኖክ ዝጻረር ኢዩ።⁶ መጽሓፍ ሄኖክ፡ ሓደ ዓመት 364 መዓልታት ከምዝሕዝ ይጠቅስ።⁷ ዓውደግዜ ግእዝ ምስ መጽሓፍ ሄኖክ ዘይሰማማዓሉ መኽንያት፡ ካብ ግብጻዊ ዓውደግዜ ዝፈለቐ ስለዝዀነ ኢዩ።⁸ ግብጻዊ ዓውደግዜ ድማ ንእስክንድራዊ ዓውደግዜ ተባሂሉ ዝፍለጥ፡ ጥንታዊ ጸሓያዊ ዓውደግዜ ግብጺ ብምምሕያሽ ዝቘመ ኢዩ።

ቀደም፡ ኣብ ኤሪ-ኢቲዮጲያ ሕሳብ ግዝያት ምሉእብምሉእ ኣብ ትሕቲ ቁጽጽር ካህናት ኢዩ ነይሩ። ናይ’ዚ መኽንያት ድማ መዓልታትን ዓመታትን ኣብ መዓላ ዝውዕሉ ዝነበሩ፡ ብቐንዱ ሃይማኖታዊ በዓላትን ወግዕታትን መዓስ ክካየዱ ከምዘለዎም ንምውሳን ስለዝነበረ ኢዩ።⁹ መብዛሕትኡ እዋን ኣብ ሕሳብ ግዝያት ዘገልግል ዝነበረ መድረኽ ግዜ፡ ዓመተ-ዓለም ነይሩ።¹⁰ ዓመተ-ዓለም ድምር ቅድሚ ልደት ኢየሱስ ክርስቶስ ዝነበሩ ዓመታትን ድሕሪ ልደት ኢየሱስ ክርስቶስ ዘለዉ ዓመታትን ኢዩ።¹¹

ዓመተ-ዓለም ናብ ክልተ ይኽፈል: ዘመነ-ብሉይ ከምኡ’ውን ዘመነ-ሓድሽ። ዘመነ-ሓድሽ ዓመተ-ምሕረት ተባሂሉ እውን ይጽዋዕ ኢዩ። ዘመነ-ብሉይ ምስ “ቅድሚ ልደተክርስቶስ” ናይ ግሪጎሪያዊ ዓውደግዜ ዝማሳሰል ኢዩ። ዘመነ-ሓድሽ (ወይ ዓመተ-ምሕረት) ከኣ ምስ “ድሕሪ ልደተክርስቶስ” ናይ ግሪጎሪያዊ ዓውደግዜ ዝዳረግ ኢዩ።

ዓመተ-ዓለም = ዘመነ-ብሉይ + ዓመተ-ምሕረት (ወይ ዘመነ-ሓድሽ)። ስለ’ዚ ዓመተ-ምሕረት 2016 እንተድኣ ኰይኑ:
ዓመተ-ዓለም = 5500 + 2016 = 7516
ዓመተ-ዓለም ኣብ 2016 ዓመተ-ምሕረት፡ 7516 ኢዩ።

ሓለቓ ወይ ወንጌላዊ ናይ ዓመት ንምፍላጥ፡ ንዓመተ-ዓለም ብኣርባዕተ ንመቕሎ። ተረፍ ምምቃል 1 ተዀይኑ፡ ዓመተ-ማቲዎስ ኢዩ፡ 2 ተዀይኑ፡ ዓመተ-ማርቆስ ኢዩ፡ 3 ተዀይኑ፡ ዓመተ-ሉቃስ ኢዩ፡ 0 እንተድኣ ኰይኑ ከኣ፡ ዓመተ-የውሃንስ ኢዩ። ንዓመተ-ዓለም ብኣርባዕተ ንመቕለሉ መኽንያት፡ ንዓመታት ዘስምዩ ኣርባዕተ ወንጌላውያን ስለዝዀኑ ኢዩ።¹²

ንኣብነት፡ ሓለቓ ናይ 2017 ዓመተ-ምሕረት ንምርካብ:
(5500 + 2017) / 4 % 1
ስለ’ዚ ሓለቓ ናይ 2017 ዓመተ-ምሕረት ማቲዎስ ኢዩ።

ሓድሽ ዓመት (ወይ ኣውደ-ኣመት) ናይ ዓውደግዜ ግእዝ መስከረም 1 ኢዩ። እዚ ከኣ ብመሰረት ያታ ኤሪ-ኢቲዮጲያ፡ ኣብ ግዜ ኖህ ዘጋጠመ ማይ ኣይሂ ኣብ’ዛ ዕለት ጠጠው ስለዝበለ ኢዩ።¹³ እዚ ማለት ድማ ዕንወት እታ ቅድሚ ማይ-ኣይሂ ዝነበረት ብልሽውቲ ዓለም ከብቅዕ ከሎ፡ ዕምሪ እታ ድሕሪ ማይ-ኣይሂ ዝፈለመት ዝተሓደሰት ዓለም ጀሚሩ ማለት ኢዩ። ኣብ’ዚ ሕጂ እዋን፡ መስከረም 1 ናይ ዓውደግዜ ግእዝ ምሸት 10/11 መስከረም ናይ ግሪጎሪያዊ ዓውደግዜ ኢዩ። ያታዊ ዓውደግዜ ኤሪ-ኢቲዮጲያ ምስ ግሪጎሪያዊ ዓውደግዜ ዘለዎ ፍልልይ፡ ምስ ግዜ እንዳወሰኸ ኢዩ ዝኸይድ። መኽንያት ናይ’ዚ ከኣ፡ ዓውደግዜ ግእዝ ስነኮኾባዊ ክውንነታት ኣብ ሕሳቡ ንምእታው ብማለት ዳግመሕሳብ ስለዘይገብር ኢዩ። ኣብ 1800ታት፡ ያታዊ ዓውደግዜ ኤሪ-ኢቲዮጲያ ሓድሽ ዓመት ኣብ ምሸት መስከረም 9/10 ናይ ግሪጎሪያዊ ዓውደግዜ ነይሩ።¹⁴ ኣብ’ዚ ሕጂ እዋን ግና እቲ ፍልልያቶም ብሓደ መዓልቲ ስለዝዛየደ፡ ኣብ ምሸት መስከረም 10/11 ናይ ግሪጎሪያዊ ዓውደግዜ ይጅምር። ዓውደግዜ ግእዝ ዓመታዊ 11 ደቓይቕ ይድሕር። እዚ ማለት ድማ ኣብ 128 ዓመታት 1 መዓልቲ ይጉተት ማለት ኢዩ።

ኣብ ግእዛዊ ዓውደግዜ ዝዀነት ዓመት ኣበየናይ መዓልቲ ከምትጅምር ንምፍላጥ፡ ንዓመተ-ዓለም ምስ መጠነ-ራብዒት ብምድማር ብሸውዓተ ንመቕሎ። ተረፍ ናይ’ቲ ምቅሊት ከኣ እታ ዓመት ትጅምረላ መዓልቲ ኣየነይቲ ምዃና ይሕብረና። ጥንተ-ቀመር ተባሂሉ ድማ ይጽዋዕ። መጠነ-ራብዒት፡ ንዓመተ-ዓለም ብኣርባዕተ ምስመቐልናዮ እንረኽቦ ተረፍ ዘይብሉ ምቃል ኢዩ። ጥንተ-ቀመር 0 እንተዀይኑ፡ እታ ዓመት ሰኑይ ትጅምር፡ 1 እንተዀይኑ፡ ሰሉስ፡ 2 እንተዀይኑ፡ ረቡዕ፡ 3 እንተዀይኑ፡ ሓሙስ፡ 4 እንተዀይኑ፡ ዓርቢ፡ 5 እንተዀይኑ፡ ቀዳም፡ 6 እንተዀይኑ፡ ሰንበት። ብሸውዓተ ንመቕለሉ መኽንያት፡ መዓልታት ሰሙን ሸውዓተ ስለዝዀና ኢዩ።¹⁵

ንኣብነት 2016 ዓመተ-ምሕረት ኣበየናይ መዓልቲ ከምትጅምር ንምፍላጥ:
ዓመተ-ዓለም፡ 5500 + 2016 = 7516
መጠነ-ራብዒት፡ 7516 / 4 = 1879
ጥንተ-ቀመር፡ (7516 + 1879) / 7 = 1342 % 1
ጥንተ-ቀመር ናይ 2016 ዓመተ-ምሕረት 1 ስለዝዀነ፡ ሓድሽ ዓመት ሰሉስ ይውዕል።

መወከሲ ነጥብታት

1. Isenberg, Krapf, and MacQueen (1843); Keraneyo Medhane Alem Tewahedo Church (2018); Pearce (1831); Weld-Blundell (1922). ↩︎
2. Isenberg, Krapf, and MacQueen (1843). ↩︎
3. Bruce (1790). ↩︎
4. Weld-Blundell (1922). ↩︎
5. The Fetha Nagast – The Law of the Kings. ↩︎
6. Bruce (1790); Keraneyo Medhane Alem Tewahedo Church (2018). ↩︎
7. መጽሓፍ ሄኖክ 28:11፡ 72:33፡ 82:4-7፡ ርአ። ↩︎
8. Bruce (1790); Combes and Tamisier (1838). ↩︎
9. Combes and Tamisier (1838); Pearce (1831). ↩︎
10. Bruce (1790). ↩︎
11. Keraneyo Medhane Alem Tewahedo Church (2018). ↩︎
12. Ibid. ↩︎
13. Aberra Molla. ↩︎
14. Weld-Blundell (1922). ↩︎
15. Keraneyo Medhane Alem Tewahedo Church (2018). ↩︎

ምንጭታት

Aberra Molla (2008) The Ethiopic Calendar. An Ethiopian Journal. Retrieved from https://tseday.wordpress.com/2008/09/14/ethiopian-calendar/

Bruce, James (1790) Travels to discover the source of the Nile, in the years 1768, 1769, 1770, 1771, 1772, and 1773. Printed by J. Ruthven: Edinburgh.

Combes, Edmond and Tamisier, Maurice (1838) Voyage en Abyssinie: dans le pays des Galla, de Choa et d’Ifat ; précédé d’une excursion dans l’Arabie-Heureuse, et accompagné d’une carte de ces diverses contrées; [Travel in Abyssinia, in the Country of the Galla, Showa and Ifat; Preceded by an excursion in Arabia-Felix, and accompanied by a map of these various regions] 1835 – 1837. Tomme III. Desessart: Paris.

The Fetha Nagast – The Law of the Kings (1968) Translated from the Ge’ez by Abba Paulos Tzadua. Edited by Peter L. Strauss. Faculty of Law, Haile Sellassie I University: Addis Ababa. Reprinted 2009 by Carolina Academic Press: Durham.

Isenberg, Charles William; Krapf, Johann Ludwig; and MacQueen, James (1843) Journals of the Rev. Messrs. Isenberg and Krapf, missionaries of the Church missionary society, detailing their proceedings in the kingdom of Shoa, and journeys in other parts of Abyssinia, in the years 1839, 1840, 1841, and 1842. Seeley: London.

Keraneyo Medhane Alem – Ethiopian Orthodox Tewahedo Church in Toronto, Canada (2018) Bahire Hasab – ባሕረ ሃሳብ – The Ethiopian Calendar. Retrieved from https://www.keraneyo-medhanealem.com/post/bahire-hasab-the-ethiopian-calendar

Pearce, Nathaniel (1831) The Life and Adventures of Nathaniel Pearce. Digitally printed 2014. Edited by John James Halls. Volume 1. Cambridge University Press.

Weld-Blundell, Herbert Joseph (1922) The Royal Chronicle of Abbysinia, 1769-1840. Cambridge University Press.