ኣብ ያታዊ ምድረሓበሻ ዓሳ ብዓንቃሪቦን ገመድን ጌርካ (ከምቲ ኣብ ኤውሮጳ ዝግበር) ምሓዝ ኣይነበረን። ኣብክንድኡ፡ ንዓሳታት ዘደንዝዙ ግንከኣ ንብቕዓት ስግኦም ብኣሉታ ዘይጸልዉ ክፋላት ዝተፈላለዩ ኣትክልቲ ኣብ መዓላ ይውዕሉ ነይሮም። እቶም ቀንዲ ኣብ ምድሪ ሓበሻ ንኸምዚ ዘገልግሉ ዝነበሩ ዓይነታት ኣትክልቲ እዞም ዝስዕቡ ነይሮም፥ ቆልቋል ሓበሻ፡ ቆልቋል መጸወርሽምዓ፡ በርበራ (በርክልቲ መራት)፡ ቀንጭቢ (ቆልቋል ቀንጭብ)፡ ሕጻውጽ (ጽዋረብ ሕጻውጽ)፡ ሰሚራ (ምቾትያ ሰሚር)፡ መቒዕ (ዕንዱር መቒዕ)፡ ከምኡ፣ውን ኣሰንመኻ (ሶኖ ኣሰንመኻ)። ሕርያ ምጥቃም እዞም ኣትክልቲ ኣብ ስሉጥነት ቅርበቶም፡ ዕብየት ኣብ መዓላ ዝውዕልሉ ማያዊ ኣካል ከምኡ፣ውን ንምድላዎም ዝጠልብዎ ሃልኪ ይምርኰስ።
ንምግፋፍ ዓሳ ዝጠቅም ክፍለኣካል ናይ ቆልቋል ሓበሻ፡ ቆልቋል መጸወርሽምዓ ወ ቀንጭቢ ዘለዎም ጸባዊ ነዝዒ ኢዩ። ጨንፈሮም ብምቝሳል ወይ ብምብታኽ ድማ ይርከብ። ኣገልግለቱ ከኣ ንዝተቓልዕዎ ዓሳታት ምፍዛዝ ኢዩ።
ፍረታት በርበራ ዓሳ ንኽስምሙ መጀመርታ ናብ ሓሩጭ ክጉድኡ የድሊ። ብርቱዕ ሕመረት ስለዘለዎም ግና ኣብ ዝመልኡ ወይ ዘይተዓግቱ ኣፍላጋት ከምኡ፣ውን ዓበይቲ ቀላያት ኢዮም ኣብ መዓላ ምግፋፍ ዓሳ ዝውዕሉ። ፍረታት መቒዕ ጥረነገር ምግፋፍ ዓሳ ንክዀኑ መጀመርታ ክጭፍለቑ ኣለዎም። ብርቱዓት ስለዝዀኑ ሕማም ዘስዕቡ ኣብ ማይ ዝርከቡ ሓብታትን ልምሉምታታትን ንምቕታል እውን ይጠቕሙ ነይሮም። ኣቝጽልትን ልሕጽን ሕጻውጽ ባእታ ምግፋፍ ዓሳ ንክዀኑ ምጅፍዖም የድሊ።
ኣህዛብ ትግርኛ ንምግፋፍ ዓሳ ጥዑምማይ ዝጥቀምሎም ዝነበሩ ቀንዲ ኣትክልቲ ቆልቋል ሓበሻ፡ ቆልቋል መጸወርሽምዓ፡ ቀንጭቢ፡ በርበራ፡ መቒዕ ወ ሕጻውጽ ነይሮም። ኣብ ኣውራጃታት ጎንደር፡ ጎጃም፡ ዎሎ፡ ምድረኣገው፡ እቶም ባልደንጓ ዝመስሉ ፍረታት ገረብ በርበራ መብዛሕትኡሳዕ ዓሳ ንምሓዝ የገልግሉ ነይሮም። ኣብ ኣውራጃታት ሸዋ ዘራእቲ ሰሚራ ብቐንዱ ከም ጥረነገር ምግፋፍ ዓሳ ይውዕሉ ነይሮም። ኣብ ደቡባዊ ኣውራጃታት ምድረሓበሻ፡ ኣቝጽልቲ ኣሰንመኻ እውን ንምስማም ዓሳታት ጥዑምማይ የገልግሉ ነይሮም ኢዮም።
ንጸባዊ ነዝዒ ፍጣራት ቆልቋል፡ ህዝቢ ትግርኛ ብኣውርኡ ካብ ናኣሽቱ ዋሓዝቲ፡ ዒላታት ማይ፡ ከምኡ፣ውን ኣብ ደረቕ ወቕቲ ዋሕዞም ኣዚዩ ዝለጠቐ ኣፍላጋት ዓሳታት ንምሓዝ ይጥቀመሉ ነይሩ። ካብ ናኣሽቱ ወሓዝቲ ዓሳታት ንምግፋፍ፡ ብመጀመርታ እቲ ዓሳታት ከምዝነብርሉ ዝተፈልጠ ቦታ ብትሕቲኡን ብልዕሊኡን ንግዚኡ ይግደብ። ብምቕጻል ነዝዒ ቆልቋል ናብቲ ንግዚኡ ዝተገደበ ስፍራማይ ይከዓው። ብድሕሪ’ዚ ከይደንጐየ ዝደንዘዙ ዓሳታት ኣብ ልዕለገጽ ናይቲ ማይ ጸብለል ክብሉ ይጅምሩ።
እንግሊዛዊ ገያሻይ ማንስፊልድ ፓርኪንስ፡ ኣብ ምድረትግርኛ ንሰለስተ ዓመታት ካብ 1843 ክሳብ 1846 ዝተቐመጠ፡ ነዚ ኣገባብ “ኣዚዩ ኣኽሳቢ ሜላ ምግፋፍ ዓሳ” ብምባል ገሊጽዎ። ብኣብ ሩባ መረብ ነዝዒ ቆልቋል ሓበሻ ገይሮም ክገፉ ዝረኣዮም ሰብኡት ዝሓዝዎ መጠን ዓሳታት ከምዝተደነቐ እውን ይናገር።
ይኹን እምበር፡ ኣብዚ እዋን ብምስማም ዓሳ ምግፋፍ ስነሂወተኛታት ኣይድግፍዎን ኢዮም። መኽንያቱ ድማ እቲ መደንዘዚ ዓሳ ንድኹማት ፍጥረታት ማይ ብምቕታል ንማያዊ ብዙሕነት ብኣሉታ ክጸሉ ስለዝኽእል ኢዩ።
መወከሲታት
Parkyns, Mansfield (1853) Life in Abyssinia: Being Notes Collected During Three Years’ residence and Travels in that Country. Volume I. John Murray: London.
Pearce, Nathaniel (1831) The Life and Adventures of Nathaniel Pearce. Edited by John James Halls. Volume 2. Cambridge University Press.
Plowden, Walter Chichele (1868) Travels in Abyssinia and the Galla Country: With an Account of a Mission to Ras Ali in 1848. Edited by Trevor Chichele Plowden. Longmans, Green, and Co.: London.
Harris, William Cornwallis (1844) The Highlands of Ethiopia. 2nd edition. Volume II. Longman, Brown, Green, and Longmans: London.
Neuwinger, H. D. (2004) Plants used for poison fishing in tropical Africa. Toxicon, Vol.44 No.4, pp.417-430. Elsevier Ltd.
Bein, E. and others (1996) Useful Trees and Shrubs in Eritrea: Identification, Propagation and Management for Agricultural and Pastoral Communities. Regional Soil Conservation Unit: Nairobi.
Bekele-Tesemma, Azene (2007) Useful Trees of Ethiopia: Identification, Propagation and Management in 17 Agroecological Zones. RELMA in ICRAF Project: Nairobi.